‘Neem als gemeente geen aandelen in een commercieel voetbalstadion’. Die waarschuwing geven raadsleden uit het Zweedse Solna aan hun collega’s in Rotterdam. Ook in deze voorstad van Stockholm moest een investering in een nieuw stadion een hele gebiedsontwikkeling in gang zetten. Dat lukte, maar tegen een hoge prijs.
Een stadion uit 1937 dat toe is aan vervanging. Een stadsbestuur dat een vervallen industrieterrein wil ontwikkelen tot hippe woon- en zakenwijk. Een businesscase die deze twee ambities samenbrengt. Fans die vrezen dat een nieuwbouwstadion op de Amsterdam Arena zal lijken. En een gemeenteraad die moet besluiten of de stad voor tientallen miljoenen mede-eigenaar wil worden van een nieuw stadion. Het is exact de situatie rond Feyenoord City. Alleen speelt dit verhaal zich 1500 kilometer noordelijker af, in het Zweedse Solna, een voorstad van Stockholm.
Het verschil met Feyenoord City is dat het in Solna geen plannen zijn, maar werkelijkheid. Hun Friends Arena staat deze zondagmiddag in juni te glimmen in de zon. Van buiten is het een enorme doos van zwart beton en metalen panelen. Vijftigduizend mensen kunnen erin. Het stadion is in 2012 opgeleverd. Eromheen zijn woningen en kantoren gebouwd. Meest in het oog springen de vijf appartementenblokken van twintig verdiepingen in verschillende pastelkleuren.
De aanpalende Mall of Scandinavia is het grootste overdekte winkelcentrum van Scandinavië. Het telt minstens twintig restaurants en honderd winkels over drie verdiepingen. Op zaterdagmiddag zeulen gezinnen met tassen vol nieuwe kleren door het winkelparadijs. Op het dak is provisorisch een hip terras gebouwd met jeu de boulesbaan, picknickbanken en palmbomen. Een paar foodtrucks zijn met een hijskraan op het dak gezet.
Alle grote ketens zitten er. Voor de Syrische sleutel- en schoenmaker Dominique is het een voordeel: dankzij de bioscoop en al die ketens komt iedereen hier winkelen. “Daardoor heb ik genoeg klandizie.” Nadeel is de huur die hij moet betalen. Nu nog 7000, straks 10.000 euro per maand voor zijn zaak van 50 vierkante meter. “Ik draai net quitte.”
Magnus Schön woont in een van de nieuwe woontorens. Van zijn voordeur naar het stadion is het twintig meter. Toch geeft dat geen overlast. “We hebben driedubbel glas. Het enige nadeel is het verkeer. Als AIK morgen om drie uur thuis speelt, zorg ik dat ik voor één uur weg ben en niet voor zes uur weer terug. Ik stond eens een uur in de file om mijn auto te parkeren.” Aan de andere kant van het appartementenblok houdt de nieuwbouw abrupt op en begint een matig onderhouden park. Tegen de gevels van de flats weerkaatst het gekrijs van een kolonie kokmeeuwen die in het naastgelegen natuurreservaat broedt.
Het winkelend publiek is blij met het winkelcentrum en bewoners lijken tevreden met hun appartement. Maar voor de gemeente bleek de Friends Arena een financiële ramp, vertelt Arne Öberg, raadslid van de sociaal-democratische partij. De gemeente van 80.000 inwoners verloor 70 miljoen euro in het stadionproject. “Geld dat bestemd was voor onderwijs en ouderenzorg, is gebruikt om verliezen van een commercieel stadionbedrijf te compenseren.”
Zijn advies aan de gemeenteraad van Rotterdam? “Begin er niet aan. Eigenaar zijn van een stadion is geen gemeentetaak.” Öberg deed namens zijn partij onderzoek naar de verliezen die de stad leed door het stadion. Het rapport uit 2016 leest als een waarschuwing voor de gemeenteraad in Rotterdam.
Een win-win voor Solna
Vanaf 2000 had de gemeente Solna plannen om een vervallen industriegebied langs de spoorlijn op te waarderen tot een nieuwe wijk. Tegelijkertijd ging de Zweedse voetbalbond op zoek naar een alternatief voor het nationale stadion. De bond was eigenaar van het uit 1937 daterende Rasunda, alleen al legendarisch om de WK-finale van 1958 die er werd gespeeld. Brazilië won met 5-2 van Zweden. Pele scoorde twee keer. Rasunda was ook de thuishaven van AIK. Maar het stadion voldeed niet meer aan de eisen van deze tijd.
De ambities van gemeente en voetbalbond kwamen samen in het plan voor ‘Arenastaden’, ofwel Stadionstad. Een nieuw stadion zou de gemeente veel opleveren: tweeduizend nieuwe woningen, tienduizend banen, een brug over het reusachtige spooremplacement én een metrolijn naar het centrum van Stockholm. Daarvoor was een investering nodig van zo’n 22 miljoen euro. Veel geld voor een stad van 80.000 inwoners, maar de bouwrechten zouden 25 miljoen opleveren.
“Het had allemaal erg de sfeer van een old boys network dat dit project wel even zou regelen”, zegt Bernhard Huber, gemeenteraadslid voor De Groenen. “De projectontwikkelaars en de top van de voetbalbond kenden elkaar uit de bouwwereld. Met gemeentebestuurders bezochten ze de vastgoedbeurs in Cannes. Er werden allerlei deals gesloten met de verkoop van grond, zonder dat de gemeenteraad een duidelijk overzicht kreeg van de totale plannen.”
De stad nam samen met commerciële bouwbedrijven en de Zweedse voetbalbond, aandelen in twee bedrijven: een voor de bouw van het stadion, en een voor de exploitatie. Het zou een win-win worden voor Solna. In werkelijkheid liep het anders. De bouwkosten liepen op van de geplande 180 miljoen euro naar 300 miljoen. De gemeente en de voetbalbond moesten voortdurend geld bijstorten. Ook na de opening van het stadion in 2012 stapelden de verliezen op. De inkomsten bleven ver achter bij de verwachtingen die consultants in de businesscase had geschreven.
De eerste 25 jaar verlies draaien
Solna gebruikte daarvoor dezelfde adviseur als Feyenoord City nu: de International Stadia Group (ISG). Het bedrijf hielp de Friends Arena vanaf 2007 met onder meer marktonderzoek en het veiligstellen van de financiering, blijkt uit de website die alleen nog via het internetarchief is te raadplegen. ISG zegt desgevraagd geen mededelingen te doen over de resultaten van andere projecten.
Al in 2010, twee jaar voor de opening, schreef PwC in een risico-analyse voor de Zweedse gemeente dat het stadion waarschijnlijk de eerste 25 jaar verlies zou maken. Om het geïnvesteerde geld terug te verdienen, zou de Friends Arena meer bezoekers moeten trekken dan alle andere grote evenementenlocaties in Stockholm bij elkaar.
Als aandeelhouder moest de gemeente Solna jaarlijks bijbetalen om de verliezen te compenseren. Onder de streep bleef voor de gemeente Solna een rekening over van zo’n 70 miljoen euro. Voor de commerciële bouwbedrijven daarentegen was het een zeer lucratief project, zegt raadslid Arne Öberg. Zijn advies: “Maak een goede risico-analyse en wees je bewust dat je met belastinggeld werkt. Hier in Solna hadden we nooit mede-eigenaar moeten worden van het stadion.”
Die conclusie trekt ook Groenen-raadslid Huber. Zijn advies aan de Rotterdamse raad: “Een gemeente kan best helpen bij de bouw van een nieuw stadion. Maar houd het bij zichtbare investeringen in bijvoorbeeld infrastructuur. En blijf weg bij investeringen in aandelen. Word hoe dan ook zelf geen mede-eigenaar.”
Afhankelijkheid van exploitatie-inkomsten van een stadion kan ook zorgen voor belangenverstrengeling, waarschuwt Huber. “Als stadioneigenaar wil je zoveel mogelijk evenementen met zoveel mogelijk mensen, maar als gemeente ben je ook verantwoordelijk voor de openbare orde, en moet je misschien juist evenementen verbieden en optreden tegen hooligans.”
Topper tegen Malmö: halfvol
Zondagmiddag, drie uur. AIK Solna speelt thuis de topper tegen Malmö, koploper in de Zweedse competitie. AIK staat derde. Voor de wedstrijd trekt een stoet in zwart-geel gestoken AIK-fans door de het glimmende winkelcentrum. “Er is nog niets gesloopt, valt mee hè”, grapt Özgür Kurtoglu in een café in het winkelcentrum. De freelance journalist is AIK-fan van kinds af aan.
Wat de Kuip is voor voor Feyenoord-fans, was Rasunda voor AIK-supporters, zegt Kurtoglu. Het oude stadion is gesloopt. Fans mochten daar in 2012 zelf bij meehelpen. De grootste zorg van fans voorafgaand aan de bouw van de Friends Arena was dat het nieuwe stadion op de Amsterdam Arena zou gaan lijken, blijkt uit oude teksten op een supportersforum: sfeerloos/lelijk/een betonnen doos.
Over de Friends Arena schreef Kurtoglu kort na opening dat het de mislukking van de eeuw 1was. “Het oude stadion was een tweede thuis voor de fans. Het bracht kleur in hun leven. De Friends Arena is zielloos”, schreef hij in 2014. “De akoestiek is verschrikkelijk, de kwaliteit van de grasmat dramatisch.”
Hoe kijkt Kortoglu daar nu tegenaan? “Ik heb in het nieuwe stadion een mooiere plek. Het zicht is veel beter. Maar als ik op een magische manier terug zou kunnen naar Rasunda, zou ik het meteen doen. Ja, het was oud, de wc’s waren een soort Sovjet-relieken, maar het had veel meer sfeer.”
Het stadion waar vijftigduizend mensen in kunnen zit voor de topper tegen Malmö nog niet halfvol. De bovenste ring is afgesloten en verstopt achter een zwart gordijn. Onder het open dak zingt de harde kern van AIK op de staantribune achter het doel, liederen over het oude stadion Rasunda. Fans zwaaien met geel-zwarte vlaggen. Als ze vuurwerk afsteken, verschijnt op het reusachtige scherm boven het veld de mededeling dat ‘pyrotekniska’ bij wet verboden is.
“Mijn grootste probleem met dit stadion is dat het geen écht voetbalstadion is”, zegt Kurtoglu. “En voor veel concerten is het eigenlijk ook te groot. Zo vaak komen de echt grote acts niet naar Stockholm.” Maar zo kritisch als in het begin, is Kurtoglu niet meer. “We maken er het beste van.” Dat geldt voor de meeste fans. In het begin moesten ze wennen, nu zien ze dat een modern stadion toch voordelen heeft, zeggen fans die in de rust een biertje halen bij een horecapunt. Rasunda was wel erg krap. En hier ben je lekker snel weer weg richting metro of parkeergarage.
AIK is de belangrijkste huurder van de Friends Arena. Maar volgens Özgür Kurtoglu is er nog altijd de wens voor een nieuw, eigen AIK-stadion. “Een écht voetbalstadion.” Zijn de fanatieke supporters dan niet te nostalgisch? “Dat is precies wat de consultants en architecten die stadions als de Friends Arena ontwerpen niet snappen. Voetbal ís nostalgie. Elk voetbalseizoen beginnen we weer op nul. Het enige dat wij als fans hebben, ís het verleden.”
AIK-Malmö eindigt in 0-0. Aan de harde kern op de staantribune heeft het niet gelegen.
Telkens een nieuwe grasmat
Inmiddels is de Friends Arena toe aan de derde eigenaar. In 2014 werd het stadion overgenomen door Lagardère, een adviesbedrijf dat ook bij Rotterdamse stadionplannen betrokken was2. Ook Lagardère kreeg het stadion niet winstgevend. Sinds 2017 wordt de arena geëxploiteerd door Stockholm Live, dat ook al een ander groot stadion in beheer heeft. Daardoor is er in elk geval geen concurrentie meer tussen de twee stadions.
Erg goed loopt het stadion nog steeds niet. In oktober staat een concert van Cher gepland. Het volgende is pas in februari 2020, als Ozzy Osborne naar Solna komt. Verder is er nog een paardenevenement en houden de Scandinavische Jehovah’s getuigen er een driedaagse bijeenkomst.
Het probleem met grote evenementen is dat er na afloop telkens een nieuwe grasmat in gelegd moet, zegt Dan Persson, een Zweedse stadionexpert met een eigen blog op de site van zakenblad Idrottens Affärer. “Dat kost alleen al 7 ton per keer.” Persson bekeek op verzoek van Vers Beton de businesscase van Feyenoord City. Acht grote evenementen per jaar lijkt hem veel. “Wereldacts als Bruce Springsteen, Metallica en Madonna sterven uit. Door digitalisering is het aanbod van muziek groter en muzieksmaak breder geworden. Er zijn weinig artiesten meer die nog een arena van 70.000 man vol spelen.”
Een ander probleem voor Feyenoord City is het beperkte achterland, zegt Persson. “Je hebt concurrentie van clubs in Den Haag en Amsterdam. Stockholm heeft zo’n 1 miljoen inwoners. Dat is eigenlijk al te weinig voor twee grote stadions. Ik verwacht dat je met zo’n stadion in Rotterdam tegen dezelfde exploitatieproblemen aanloopt als in Solna.”
Als vuistregel hanteert Persson bij grote nieuwe stadions dat de exploitatieverliezen zo’n 6 à 7 procent van de totale bouwkosten bedragen. Bij Feyenoord City gaat het dan om jaarlijkse verliezen van zo’n 20 miljoen euro. “Houd daar rekening mee”, zegt Persson. Het zou voor de exploitatie helpen als ook Sparta en Excelsior in Feyenoord City gaan spelen.
Open en eerlijk discussiëren
De Friends Arena is een enorm succes, zegt Kristina Tidestav, hoogste ambtenaar van de gemeente Solna in een kaal vergaderzaaltje in het stadhuis van Solna. Ze spreekt namens de burgemeester, die op vakantie is. “We hebben nu een van de snelst groeiende zakenwijken van het land, en drieduizend nieuwe huizen. Vanuit dat perspectief is het gelukt.”
Ook Tidestav geeft toe dat het proces beter had gekund. “De aannames waren te optimistisch. We zaten in een soort tunnelvisie naar de bouw van een nieuw stadion. Ja, als het mogelijk was geweest om deze ontwikkeling in gang te zetten zonder zelf mede-eigenaar van het stadion te worden, hadden we dat gedaan. Maar ik denk niet dat het dan gelukt was.”
Tidestavs belangrijkste advies aan Rotterdam? “Je moet een open, eerlijke discussie voeren over de kosten en de risico’s. Dat moet je blijven uitleggen. Maar op de lange termijn is de komst van het nieuwe stadion goed geweest voor Solna. Daar ben ik van overtuigd.”