Onkunde, emotie, twijfel en verdeeldheid – waarom een nieuw stadion voor Feyenoord maar niet wil lukken
RECONSTRUCTIE: Al tien jaar droomt Feyenoord van een nieuw stadion. Al tien jaar denkt de gemeente mee. Maar nog altijd is er geen beslissing. Hoe kan dat? Reconstructie van een slepend proces, met hoofdrollen voor falende bestuurders, rivaliserende multimiljonairs en fanatieke supporters. ‘Als dit niet lukt, zoekt Feyenoord het zelf maar uit.’
,,Hoezo moeten we doorgaan? We stoppen. Jullie kunnen toch tellen?” Wethouder Antoinette Laan kijkt verbijsterd naar de drie mannen in haar werkkamer op het Rotterdamse stadhuis. Het zijn Feyenoord-directeur Eric Gudde, stadionbaas Jan van Merwijk en clubcoryfee Gerard Kerkum. Ze kijken net zo verbijsterd terug.
Het is juli 2013, en de drie bestuurders beseffen dat deze avond anders gaat verlopen dan ze dachten. Ze rekenden erop dat de Rotterdamse gemeenteraad vanavond akkoord zou gaan met hun plan: een prachtig nieuw stadion, voor 300 miljoen euro te bouwen door VolkerWessels, met plek voor 63.000 toeschouwers. Wie kan daar nu tegen zijn?
Maar de weken ervoor was de stemming om hen heen compleet omgeslagen. Lang was de discussie over het Feyenoord-stadion beperkt gebleven tot bestuurskamers. Mooie maquettes, enthousiaste bouwbedrijven en stijgende inkomsten – over nut en noodzaak bestond geen twijfel.
Weerstand in de stad
Toen de plannen in de krant kwamen, bleek in de rest van de stad ineens wél weerstand. Veel mensen zagen het helemaal niet zitten om de Kuip te verlaten. Supporters richtten een actiegroep op (Red de Kuip) en hun aanhang groeide snel. Vervolgens sloeg ook bij de politiek de twijfel toe over het bouwplan van VolkerWessels. Op het laatste moment besloot de grootste partij in de raad, Leefbaar Rotterdam, zijn steun in te trekken.
En daarom heeft wethouder Laan zojuist besloten om het hele voorstel niet eens in stemming te brengen, als de raadsvergadering zometeen verdergaat. De drie Feyenoord-bobo’s snappen er niets van. Ze hebben zoveel gesprekken gevoerd, met de burgemeester, met ambtenaren, ze hadden zo’n mooi plan. En nu wordt er niet eens over gestemd?
Het chagrijn is groot. Wat een feestelijke borrel daags na de raadsvergadering had moeten zijn, wordt een grote klaagzang. Alles en iedereen krijgt de schuld van het fiasco: de gemeente, de politiek, en natuurlijk die vervloekte actievoerders van Red de Kuip. Totdat commissaris Jos van der Vegt opstaat, naar de bar loopt en voor zichzelf een biertje opentrekt. Hij gaat vanavond dronken worden op het North Sea Jazz Festival, laat hij aan het gezelschap weten. Iedereen wordt geadviseerd om eens goed in de spiegel te kijken. Want heel misschien hebben wij ook iets fout gedaan, oppert Van der Vegt.
Slepend en slopend proces
Dit was nog maar het begin. Inmiddels is Feyenoord acht jaar verder. Nog steeds speelt de club in de oude vertrouwde Kuip. Nog steeds liggen er grootse plannen op tafel, nog steeds roepen ze weerstand op. Feyenoord City heet het nu. Hoe kan het dat de club en de stad al zo lang worstelen met dit dossier, en dat er nog altijd geen knoop is doorgehakt? Om die vraag te beantwoorden, sprak deze krant de afgelopen maanden met vele tientallen betrokkenen. Ze vertellen het verhaal van een slepend en slopend proces, waarvan de uitkomst nog altijd ongewis is – maar de oorzaken duidelijk zijn.
Draagvlak creëren, dát is wat Feyenoord moet gaan doen, beseft de clubleiding na het echec in 2013. Ondanks de afgang wordt de draad vol goede moed opgepakt. Belangrijkste les: voor een nieuw stadion is steun van de achterban en de gemeenteraad onontbeerlijk. Aan de slag.
Het plan wordt opgevat om drie verkenners te installeren. Jos van der Vegt (namens de club), zakenman Hans Vervat (namens het stadion) en voormalig Leefbaar-wethouder Wim van Sluis. Ze moeten alle bestaande plannen naast elkaar leggen, en de stad warm maken voor een nieuw stadion – ook de supporters. Zonder dat de meeste betrokkenen het weten, zit Van Sluis al aardig in de materie: nog geen jaar eerder sprak hij met het projectteam, dat werd geleid door VolkerWessels, over een mogelijke lobby-opdracht. Van Sluis zou tegen betaling de kritische Leefbaar-fractie kunnen ‘informeren’, aldus bronnen rondom het projectteam. Als voorzitter van stichting Vrienden van Leefbaar Rotterdam was Van Sluis nog steeds invloedrijk binnen de partij. Het zou gaan om vele tienduizenden euro’s. Maar de klus ketste af. Nu mag hij alsnog aan de slag, maar dan als onderdeel van een driemanschap.
Het werk van de verkenners duurt vier maanden. Ze kijken uiteindelijk naar twee plannen: een ‘vernieuwbouwplan’ van bouwgigant BAM en een renovatievoorstel van Red de Kuip. Voor het vastgestelde bedrag van 200 miljoenen euro levert BAM een ‘significant betere kwaliteit’, is het oordeel van de drie. Tijdens een persconferentie, in april 2014, presenteert Van Sluis trots het eindrapport ‘De Kuip Gered’ – een titel die al veel eerder was bedacht.
Intern draagvlak
Draagvlak in de stad? Ja, daar is dit keer goed aan gewerkt. Maar nu ontbreekt het opmerkelijk genoeg aan intern draagvlak. De leiding van de club en het stadion, ook dus de directeuren Eric Gudde en Jan van Merwijk, zijn tijdens de ‘verkenningsfase’ gepasseerd. Ook de commissarissen van de club: zij kregen pas een dag voor de persconferentie het eindrapport toegestuurd. Toen ze het 30 pagina’s tellende document doornamen, konden ze hun ogen niet geloven. Niets geen technische of financiële analyses van de bouwplannen, het draaide allemaal om ‘draagvlak’. ,,Maar draagvlak voor wát precies?’’, zegt een betrokkene. ,,De verkenners hadden een rapport geproduceerd dat tot mislukken gedoemd was. Het was een absurde situatie.”
BAM krijgt het exclusieve recht om het plan met Feyenoord verder uit te werken. Het wordt een aaneenschakeling van stijgende kosten, aanpassingen en uitstel. BAM had al ruim 200 stadions op zijn naam staan, maar ‘vernieuwbouw’ blijkt andere koek. Zo blijkt er bijvoorbeeld geen 3500 ton staal nodig, zoals in het plan staat, maar 5500 ton – wat de prijs met tientallen miljoenen euro’s omhoog doet schieten. De klus wordt alleen maar lastiger als Feyenoord gaandeweg tal van extra eisen neerlegt bij het bouwteam van BAM, zoals extra kantoorruimtes, extra horeca en een geluiddicht dak.
Het blijkt inderdaad tot mislukken gedoemd. Een klein jaar na de lancering van het plan wordt officieel de stekker eruit getrokken. Officieel omdat Feyenoord en het stadion niet meer willen betalen dan 206 miljoen euro, terwijl BAM 215 vraagt. Ook weigert BAM kostenoverschrijdingen voor eigen rekening te nemen. Zo spat alweer een Kuipdroom uiteen.
Het team van BAM staat perplex en miljoenen euro’s aan ontwikkelingskosten zijn verloren. ,,We waren verbijsterd dat het klapte’’, herinnert een betrokkene zich. ,,We dachten: hoe kan dit nou? Er speelde kennelijk iets anders. We hebben er alleen niet de vinger achter gekregen wat het was.’’
Feyenoord City
Wat er speelde? Feyenoord City. Alleen bestond die naam nog niet.
Terwijl Feyenoord nog exclusief met BAM onderhandelt, verschijnt in de verte een totaal ander toekomstbeeld. Want voorstanders van een volledig nieuw stadion zijn niet stil blijven zitten. Bijvoorbeeld het ambitieuze duo Ard Buijsen en Erwin Pakasi, een architect en een stadionfanaat die eerder waren afgewezen door de verkenners. Het zijn deze twee die het befaamde architectenbureau OMA weten te interesseren voor een nieuw stadion.
Terwijl de verkenners nog bezig zijn, spreekt Buijsen OMA-architect Kees van Casteren aan, op een expositie in het alternatieve café BAR. Zou OMA, het wereldberoemde architectenbureau uit Rotterdam, niet eens moeten kijken naar die stadionplannen? En waarom niet meteen naar het hele gebied eromheen?
Van Casteren is dan nog druk bezig met de oplevering van De Rotterdam, een enorme kantoor- en appartementenkolos aan de Maas. Maar het zaadje is geplant. Een paar maanden later wordt gesproken met de directie van OMA, partner Reinier de Graaf. Probleempje: Feyenoord is op dat moment exclusief in onderhandeling met BAM. Dat maakt OMA extra voorzichtig, want het bureau is op dat moment uitgerekend met BAM bezig met de verbouwing van het voormalige VROM-ministerie. Discretie is een vereiste.
Buijsen en Pakasi bouwen gestaag aan een klein maar invloedrijk netwerk. Onder meer de bekende stedenbouwkundige Riek Bakker, het brein achter de Kop van Zuid, zegt haar steun toe. Met een prominente partij als OMA aan boord ontstaat langzaam een aanlokkelijk alternatief dat Feyenoord per saldo meer zal opleveren, aldus de premature berekeningen.
Vermogende supportersgroep
De volgende stap is naar Feyenoord zelf. Het eerste contact wordt gelegd met commissaris Pim Blokland, de man achter de vermogende supportersgroep Vrienden van Feyenoord en een van de meest invloedrijke personen binnen de club. Blokland is geïnteresseerd. Als hij te horen krijgt dat de grote Rem Koolhaas erbij betrokken is, wordt hij nog enthousiaster. Al snel zijn ook Gudde en Van Merwijk op de hoogte. Als het BAM-plan klapt, maken sommigen binnen Feyenoord een klein vreugdesprongetje: de weg naar OMA ligt nu open.
Toch duurt het nog een tijdje voordat Feyenoord City, zoals het alomvattende plan zal gaan heten, het licht ziet. Het is De Telegraaf die in juni 2015 het grote nieuws brengt. Journalisten van de krant staan al langer in contact met Buijsen en Pakasi. Als andere media lucht beginnen te krijgen van de ontwikkelingen, gaat de Telegraaf over tot publicatie: het wereldberoemde OMA van Koolhaas heeft zich gemeld om de Kuip en het omliggende gebied te herontwikkelen! ‘Fans kunnen rekenen op iconisch topstadion en gigabegroting’, kopt de krant.
Het enthousiasme stijgt snel. De nieuwe president-commissaris Gerard Hoetmer bepleit hartstochtelijk ‘gebiedsontwikkeling’. Ook verschijnt Riek Bakker in de krant: Feyenoord kan zich niet nóg een mislukking veroorloven. ‘Een nieuw stadion is van levensbelang’, aldus de oude bouwbaas van de gemeente.
De neuzen dezelfde kant op
Eindelijk staan bij Feyenoord en de gemeente de neuzen dezelfde kant op. Niet veel later gooit Red de Kuip de handdoek in de ring. Feyenoord City én een fonkelnieuw stadion aan de Maas liggen binnen handbereik.
De gemeente mag dan enthousiast zijn, het vertrouwen in het clubbestuur is broos. De eerdere mislukkingen hebben de indruk gewekt van een clubleiding die besluitvaardigheid en professionaliteit ontbeert. Die conclusie trekt de gemeente al na het mislukken van het nieuwbouwplan van VolkerWessels, stelt een voormalig wethouder. ,,We hebben geëvalueerd wat er mis ging. Toen kwam de bestuursstructuur van Feyenoord naar voren. Kort gezegd: Feyenoord kan die kar helemaal niet trekken. Het is te ingewikkeld, te groot, de mensen hebben geen verstand van stedelijke ontwikkeling. Dát was het probleem dat we eerst moesten oplossen.’’
Bestuursstructuur
Het draait allemaal om de structuur van de club, stelt sporteconoom Pieter Nieuwenhuis, die zich overigens heeft aangesloten bij het alternatieve stadionplan van De Moderne Kuip. Al stamt zijn analyse al van voor die periode. ,,De hamvraag bij Feyenoord is altijd: wie is de baas? De organisatie van Feyenoord is als een kluwen wol waar een katje mee heeft gespeeld.’’
Ga maar na. Het stadion wordt bestierd door de amateurtak van Feyenoord, duizenden aandeelhouders en sinds kort ook de profclub zelf. De club zelf heeft een directie, maar traditiegetrouw heeft ook de Raad van Commissarissen een sterke inbreng. De bekendste was Jorien van den Herik, de Grote Leider die de lakens uitdeelde. Als president-commissaris, niet als algemeen directeur. Daarnaast heeft Feyenoord ook nog eens invloedrijke aandeelhouders, verenigd in de Vrienden van Feyenoord. Onder leiding van Pim Blokland investeerden zij in 2010 30 miljoen euro en wisten zo de club voor een faillissement te behoeden. En dan is er ook nog de Stichting Continuïteit Feyenoord (Stico), die over de cultuur van de club waakt en beschikt over het ‘gouden aandeel’.
Nieuwenhuis ziet in het voetbal twee soorten bestuursmodellen, zeg maar een professionele en een amateuristische variant. ,,Een grote voetbalclub kan zich een professionele directie veroorloven. Dat is een bestuursmodel waarin de directie beslist en de commissarissen op afstand toezicht houden. Bij een kleine club is geen geld voor een directie. Daar zie je dat de commissarissen zelf de besluiten nemen, vaak rijke ondernemers uit de buurt die naast hun dagelijkse werk ook een club bestieren. Het is opvallend dat bij het grote Feyenoord commissarissen opvallend vaak op de voorgrond treden. En er is onderling veel kinnesinne. Dat is ook een constante bij Feyenoord.’’
Nieuwenhuis spreekt ‘van het onvermogen om beslissingen te nemen’. ,,Dat zie je op veel terreinen terug. Het is werkelijk onvoorstelbaar dat Feyenoord als enige Nederlandse club geen geld weet te verdienen op de transfermarkt. In het stadiondossier hetzelfde probleem. Ik heb veel stadionprojecten mogen begeleiden. Binnen de club stonden de neuzen altijd dezelfde kant op. Maar bij Feyenoord niet. De verdeeldheid is enorm.”
Druk gemeenteraad
Na de sof met de BAM-verbouwing voert de Rotterdamse gemeenteraad de druk op. Voor de gemeente is ‘een leidende rol’ in het Feyenoord City-project weggelegd, vindt de gemeente zelf. De ambitieuze D66-wethouder Adriaan Visser moet zich nadrukkelijk gaan bemoeien met de stadionplannen van Feyenoord. Hij weet zich gesteund door burgemeester Aboutaleb. De grip wordt nog steviger doordat diverse oud-bestuurders en voormalig topambtenaren een rol gaan spelen in het project: financieel topman Carl Berg stapt over van de gemeente naar De Kuip, oud-directeur stadsontwikkeling Hans van Rossum wordt verantwoordelijk voor de grondexploitatie van Feyenoord City. En dan is er Ivo Opstelten nog, de oud-burgemeester die nu als voorzitter van Stico optreedt.
Ook bij Feyenoord moeten nieuwe gezichten de kar gaan trekken. Zowel het stadion als de club heeft een nieuwe president-commissaris: respectievelijk miljardair Cees de Bruin en oud-CSM-topman Gerard Hoetmer. Samen met Visser gaan ze dit varkentje wassen, zo voelen de mannen zelf. ,,We moeten met z’n allen goed beseffen dat dit de laatste kans is”, zegt Hoetmer in 2015. ,,Als het nu niet lukt, dan lukt het een hele poos niet.’’
Het drietal Visser-De Bruin-Hoetmer gaat voortvarend te werk. In maart 2016 maken zij wereldkundig dat het nieuwe stadion op een nieuwe plek zal komen: pal aan de Maas. Een icoon moet het worden, à la het Opera House in Sydney. Wethouder Visser toont zich bescheiden en complimenteert met name de geleverde inspanningen van Feyenoord. ,,Als je ziet hoeveel kennis en kunde in huis is gehaald, dan denk ik dat Feyenoord aan een heel goed proces bezig is. Een belangrijke eerste stap op weg naar een kloppend sporthart in Rotterdam-Zuid.’’
De motor draait op volle toeren. Een projectbureau wordt opgericht, waar tientallen zzp’ers aan verbonden zijn. Aan het hoofd staat Frank Keizer, een civiel ingenieur die naam heeft gemaakt bij de aanleg van de Tweede Maasvlakte. Een indrukkwekkend aantal rapporten, notities, stresstesten en marktstudies verschijnt. Zo verzorgen de adviseurs van Twynstra Gudde de ‘maatschappelijke kosten baten analyse van Feyenoord City’. Met alles erop en eraan kost het project 1,75 miljard euro en levert het na oplevering 2,4 miljard euro op. 492 miljoen euro winst dus.
350.000 toeristen per jaar
Projectdirecteur Keizer verwacht dat het nieuwe stadion een ware attractie zal worden en 350.000 toeristen per jaar zal trekken. ,,Het nieuw stadion zal naast de Erasmusbrug, de Euromast en De Rotterdam een iconische plek innemen die de positie van Rotterdam als architectuurstad zal versterken.’’ Feyenoord City is ook een sociaal project, roepen bestuurders. Berekend is dat het ‘minimaal 1383 nieuwe arbeidsplaatsen’ oplevert.
Het nieuwe stadion moet niet alleen een impuls worden voor de club, maar voor heel Rotterdam-Zuid, de achtergebleven linkeroever van de Nieuwe Maas. De nieuwe arbeidsplaatsen moeten ten goede komen aan de door werkloosheid geteisterde wijken van Zuid. En Feyenoord moet van de gemeente een multi-sportclub worden, om zoveel mogelijk inwoners van Zuid in beweging te krijgen.
De belangen zijn verbreed. De volgende stap is om partijen stevig aan elkaar te verbinden. De gemeente wil best meebetalen aan een nieuw stadion, maar stelt een aantal pittige voorwaarden. Deze worden vastgesteld in wat de ‘position paper’ heet, feitelijk de oprichtingsakte van Feyenoord City. Een document met veel ambities en keiharde verplichtingen – ook voor Feyenoord. Maar ook een document dat later intern behoorlijk wat schade zal aanrichten.
Rekening loopt op
De cruciale position paper komt tot stand in een periode dat het sportief uitzonderlijk goed gaat met de club. In het seizoen 2016-2017 doet Feyenoord serieus mee om de titel. Het ‘historisch besluit’ valt op 11 mei, drie dagen voordat de club voor het eerst sinds 1999 kampioen zal worden. De stad verkeert in een Feyenoord-roes. De gemeenteraad steunt in overgrote meerderheid een investering van 135 miljoen euro (inclusief grondaankoop en infrastructuur) in een voetbaltempel aan de Nieuwe Maas, zoals vastgelegd in de position paper. Wethouder Adriaan Visser en Gerard Hoetmer vallen elkaar van blijdschap in de armen.
Maar nu er grote namen aan boord zijn, loopt de rekening op. Neem de prijzen van OMA, Rem Koolhaas en hoofdarchitect David Gianotten rekenen stevige uurtarieven. Voor het eerste deel van de werkzaamheden en het stedenbouwkundig programma vraagt OMA bijna een miljoen. En dat is nog maar het begin van een stoet aan gerenommeerde bedrijven die zich met het plan gaat bemoeien.
Om dat te kunnen betalen, lenen Feyenoord en De Kuip 17,5 miljoen euro bij Goldman Sachs (GMS). De zakenbank Sachs haakt in 2018 aan nadat het projectteam een tender had uitgeschreven. De bank kwam simpelweg met het beste voorstel, aldus Berg, want GMS is gespecialiseerd is stadionfinanciering. En Nederlandse banken durven het niet aan.
GMS is natuurlijk niet zomaar een naam. De Amerikaanse zakenbank heeft een kwalijke reputatie opgebouwd, zeker sinds de vorige financiële crisis. Een bank met de slimste bankiers, en de meest meedogenloze. Cowboys of niet, alleen al de naam Goldman Sachs voedt bij velen het wantrouwen.
Maar twee mensen bezig met Feyenoord City
Naar buiten toe lijkt Feyenoord eindelijk de zaakjes op orde te hebben, nu een professioneel projectteam is opgericht. Dat verdoezelt dat binnen Feyenoord eigenlijk maar twee mensen echt bezig zijn met Feyenoord City: President-commissaris Hoetmer trekt de kar, geflankeerd door algemeen directeur Eric Gudde.
Vooralsnog is dat geen probleem, de euforie van het kampioenschap ebt nog een tijdje na. Maar in de loop van het nieuwe seizoen slaat de stemming om. De achterstand op PSV loopt op tot 12 punten. Ook de langverwachte deelname aan Champions League blijkt een ontnuchterende ervaring. Het bekende chagrijn en het negativisme steken de kop weer op. In november besluit Gudde te vertrekken als algemeen directeur.
Zijn opvolger: NOS-directeur Jan de Jong. Hij beseft dat Feyenoord City de toekomst van de club gaat bepalen. Maar hij constateert hij dat binnen Feyenoord vrijwel niemand zich er serieus mee bezig heeft gehouden. Op één man na: president-commissaris Hoetmer. Tal van afspraken zijn gemaakt waarvan de impact nauwelijks is doorgedrongen, ontdekt De Jong. Want de position paper, het akkoord waar het allemaal om draait, blijkt meer dan alleen een financiële toezegging van de gemeente.
Harde voorwaarden
Zeventien harde voorwaarden worden in het document aan Feyenoord gesteld en veel daarvan vereisen snelle actie van de club. Zo moet Feyenoord een sociaal-economisch programma ontwikkelen en in 2018 de eerder genoemde multi-sportclub oprichten. Feyenoord moet de eigen juridische structuur aanpassen. Feyenoord moet de keuzes op gebied van duurzaamheid onderbouwen. Feyenoord moet proactief de omgeving betrekken. Feyenoord moet een communicatie en participatieplan uitstippelen. En Feyenoord moet – per direct – de verkeersstromen op wedstrijddagen beter organiseren.
En wat levert het Feyenoord eigenlijk op? Garanties blijkt de position paper de club intussen amper te bieden. De club kan in het nieuwe stadion zeker zijn van een minimale bijdrage van 17,5 miljoen euro, zo blijkt. Maar dat is nauwelijks een stap vooruit, en veel minder dan waar velen binnen de club op hadden gerekend. Zo eisen de machtige Vrienden van Feyenoord een minimale opbrengst van 25 miljoen euro: pas dan kan het gat met de concurrentie écht een beetje worden gedicht. De eerste onvrede ontstaat. Bij de Vrienden van Feyenoord voelen ze zich misleid door Hoetmer. Zo worden Ajax en PSV never nooit ingehaald, klinkt het.
Jan de Jong speelt het hard. Eerst intern, later ook in de pers. ,,We hebben een duidelijke eis gesteld: het stadion moet voor de club minimaal 25 miljoen euro per jaar opleveren voor het spelersbudget”, zegt hij live op tv. ,,Als het lager is dan gegarandeerd 25 miljoen euro, dan doen we het gewoon niet.’’
Deze boodschap landt niet goed in het stadhuis. Gegarandeerd 25 miljoen? Wethouder Visser dénkt er niet aan. Als Feyenoord meer geld krijgt uit de exploitatie, gaat dat ten koste van andere investeerders – die mogelijk zullen afhaken. ,,In de position paper staan harde afspraken’’, zegt hij. ,,Er is geen aanleiding om te heronderhandelen.’’
Helemaal niet getekend
Dan krijgt de discussie een vreemde wending. De Jong stelt plompverloren dat Feyenoord die position paper helemaal niet heeft getekend. Pardon? Op het stadhuis wordt verbijsterd gereageerd. Onder de position paper staan inderdaad geen handtekeningen. Maar onder de bijgevoegde haalbaarheidsstudie én de aanbiedingsbrief staan wél twee handtekeningen: van De Bruin (stadion) en Hoetmer (club).
De krabbel van Hoetmer doet de gemoederen binnen de club hoog oplopen. Hoetmer ligt intern toch al onder vuur. De Vrienden van Feyenoord verwijten hem dat hij de in hun ogen falende technisch directeur Martin van Geel de hand boven het hoofd houdt. Ook is er sprake van een persoonlijke vete tussen Hoetmer en Vrienden-voorman Blokland, die eerder als commissaris moest opstappen omdat hij werd beschuldigd van lekken naar de pers.
Steeds meer wordt duidelijk welke ingrijpende afspraken Hoetmer heeft gemaakt in het Feyenoord City-dossier. Hem wordt ‘solistisch optreden’ verweten. Niet alleen de aandeelhouders, ook mede-commissarissen zeggen niet van alles op de hoogte te zijn. Was de president-commissaris eigenlijk wel bevoegd om te tekenen?
Uit de statuten blijkt van niet. In artikel 16 staat duidelijk dat de alleen de directie de club mag vertegenwoordigen; de algemeen directeur samen met een ander directielid. Het aangaan van een ‘duurzame samenwerking met andere rechtspersonen’ moet bovendien door de directie worden voorgelegd aan de aandeelhouders. De taak van de Raad van Commissarissen is een andere: toezicht houden op het beleid en de directie met raad en daad bijstaan. Met andere woorden, de handtekening van Hoetmer is statutair onjuist.
Dit geldt niet alleen voor de position paper. Het seizoen is al bijna voorbij en er is nog nauwelijks werk gemaakt van de afspraken die waren vastgelegd in het parkeercontract. Dit leidt tot gemor onder de bewoners van de naastgelegen wijk Veranda. Wie namens Feyenoord verschillende toezeggingen heeft gedaan in het parkeercontract? Jawel, Gerard Hoetmer, getekend op 3 april 2017.
Zijn positie is onhoudbaar. Op 6 april 2018 maakt Feyenoord bekend dat Hoetmer zijn eerste termijn van vier jaar niet verlengt. ,,Een nieuw stadion gaat echter langer duren dan een eventuele tweede termijn van mij en ik denk dat het cruciaal is om een team te hebben dat het project gaat leiden tot na het gereedkomen’’, luidt de uitleg. Oftewel: exit Hoetmer. Een half jaar later wordt hij vervangen door Toon van Bodegom.
Groeiende twijfel
Het driemanschap dat Feyenoord City in gang zette, verdwijnt in korte tijd volledig van het toneel. Een jaar na het vertrek van Hoetmer stapt wethouder Adriaan Visser op. En weer een jaar later komt miljardair Cees de Bruin, president-commissaris van De Kuip, te overlijden. Hij was een groot bewonderaar van Koolhaas en pleitte vurig voor een nieuw stadion, maar heeft er tot teleurstelling van velen nooit zelf geld in willen steken. ,,Wij zeiden tegen hem: Cees, als jij op je portemonnee gaat zitten kom je boven de Euromast uit”, zo klinkt het binnen de Vrienden van Feyenoord. ,,Maar hij had een muizenval in zijn zak; er kwam geen euro uit.”
Feyenoord gaat nog steeds voor de grote sprong voorwaarts. Maar hoe langer het duurt, hoe groter de twijfel. Een fanatieke groep supporters lobbyt steeds nadrukkelijker tegen de komst van een nieuw stadion. De leus ‘I love De Kuip’ duikt op steeds meer plekken in het stadion en in de stad op. En er komt een nieuw alternatief plan: De Moderne Kuip.
Red de Kuip, dat in 2015 de strijd staakte, heeft zich heropgericht. DMK volgt eigenlijk het model van Feyenoord City. Naast een gerenoveerde Kuip, met een derde ring, is in het plan ook ruimte gemaakt voor gebiedsontwikkeling: woningen, kantoren en zelfs een studiecampus. Ondernemer Erwin Eekelaar, de grote man achter DMK, positioneert het initiatief nadrukkelijk als ‘plan B’. ,,Een positief alternatief. We staan klaar als Feyenoord City niet doorgaat’’, is de boodschap.
Op de achtergrond worden ze gesteund door de Rotterdamse miljardair en superbelegger Aat van Herk. Hij heeft, zoals deze krant al eerder meldde, een bod gedaan van 50 miljoen euro op Feyenoord – op voorwaarde dat Feyenoord City overboord gaat.
Wespennest
De positie van Van Herk is uitzonderlijk. Veel vermogende Feyenoorders willen geen partij kiezen in het steeds fellere debat tussen voor- en tegenstanders. De zo gewenste eenheid is ver weg. Neem Quote-500 lid Michel Perridon, ook bekend van tv-programma Dragons’ Den. Een echte supporter. ,,Bij Feyenoord krijg ik een onbeschrijflijk geluksgevoel”, zegt hij. ,,Als ik eraan denk, ga ik er bijna van huilen.’’ Maar veel geld steekt hij niet in de club. Hij leende ooit eens drie miljoen, maar daar bleef het bij. ,,Er spelen zo veel belangen, je komt als snel in een wespennest terecht. Je wordt heel snel de kop van Jut.’’
Zoals aan alle Feyenoord-fans met geld wordt ook aan Perridon getrokken. Door beide kanten. Miljardair Aat van Herk stuurde hem het renovatievoorstel van De Moderne Kuip. Van een andere vermogende fan krijgt hij juist het verzoek te investeren in Feyenoord City. Dat is Alexander van der Lely, min of meer de tegenpool van Aat van Herk. Ook Van der Lely staat in de rijkenlijst van Quote: de familie Van der Lely maakt landbouwmachines – met name de melkrobot is een succesnummer – en wordt geschat op een vermogen van 475 miljoen euro.
Net als veel anderen kiest Perridon geen kant. ,,Ik heb er geen mening over. Ik wil niet met mijn kleinkinderen in het stadion komen en als persona non grata gezien worden. Ik heb ook tegen Alexander gezegd: pas op hoor, je zet jezelf behoorlijk neer. Hij heeft het beste voor met de club, maar het afbreukrisico is groot.’’
Lobbyen voor verschillende plannen
Twee superrijke supporters, die allebei in stilte opereren, lobbyen nu dus voor twee verschillende stadionplannen. En ze hebben ook allebei geld in hun project zitten. Van Herk heeft grond direct naast de Kuip, die in de plannen van DMK fenomenaal in waarde zal stijgen.
Van der Lely heeft ook al vastgoed verworven en geld gestoken in Feyenoord City. Ten eerste in de Stichting Verwerving Gronden Feyenoord City. Deze stichting koopt, in samenspraak met de gemeente, vastgoed op de plek waar het toekomstige Feyenoord City moet verrijzen. Als deze gronden eenmaal bouwrijp worden gemaakt is het de bedoeling dat het geld wordt overgeheveld naar het stadion. Van der Lely is ook de grote man achter Vrienden aan de Maas, een groep investeerders die samen ten minste 40 miljoen eigen vermogen moeten inbrengen in het nieuwe stadion, dat in totaal 444 miljoen moet kosten.
Hoewel Van der Lely al jaren bezig is, is die 40 miljoen nog niet rond. De teller stond eerst op 30 miljoen euro, maar is de laatste tijd gezakt. De reden: de groeiende twijfel. Natuurlijk speelt corona een rol, maar de angst voor de hoofdverschaffer van het vreemd vermogen – Goldman Sachs – speelt ook mee. De rol van de zakenbank zorgt zelfs voor verdeeldheid binnen de Vrienden van Feyenoord. Bijvoorbeeld bij oud-commissaris Rob Slotboom. ,,Je bent nu in de handen van Goldman Sachs, daar moet je eigenlijk verre van blijven’’, zegt hij. ,,Ik ben in principe voorstander van een nieuw stadion, maar het moet wel verantwoord zijn. Mijn kleinkinderen moeten later ook nog naar Feyenoord kunnen gaan.’’
Een andere sleutelspeler heeft eveneens steeds meer bedenkingen ten aanzien van Feyenoord City: vleesmagnaat Herman van Drie. De vermogende Van Drie, wiens financiële kennis in Feyenoord-kringen hoog wordt aangeslagen, was een van initiatiefnemers van de Vrienden aan de Maas. Hij heeft zich teruggetrokken. Van Drie betwijfelt of het financieel wel haalbaar is, weten bekenden. Ook de verdeeldheid onder supporters vindt hij een teken aan de wand.
Buitenlands geld
In december 2019 stapt Van Drie zelfs op als commissaris van Feyenoord. Al heeft dat niet zozeer met Feyenoord City te maken, weten bronnen, maar met het besluit van Feyenoord om voor de club op zoek te gaan naar een grote buitenlandse investeerder. Huidig president-commissaris Toon van Bodegom is namelijk op zoek naar private equity, maar dat is volgens Van Drie een heilloze weg. Het levert snel geld op voor de korte termijn, op de lange termijn eisen deze financiers hoge rendementen en zeggenschap. Zeker de investeerders uit Amerika. Succesverhalen als Manchester City en Red Bull Leipzig zijn niet te vergelijken met de situatie van Feyenoord.
De zoektocht naar buitenlands geld om te investeren in de selectie maakt de discussie over Feyenoord City voor zover mogelijk nóg complexer. Tekenend is het schisma binnen het tweekoppige bestuur van de Vrienden van Feyenoord. Aan de ene kant Boudewijn Poelmann, de bedenker van de Nationale Postcode Loterij. Hij is resoluut tegen Amerikaanse investeerders. Roofridders en struikrovers, zo heeft hij ze naar verluidt weleens genoemd. Ook twijfelt hij serieus aan een nieuw stadion, dat volgens hem grote risico’s met zich meebrengt. Aan de andere kant ‘spanbandenkoning’ Pim Blokland. Hij gelooft wel in een nieuw stadion, hij heeft vertrouwen in het business plan. En het buitenlands geld? Ja, Blokland heeft ook liever Nederlandse investeerders, maar die zijn er niet. Feyenoord staat op een enorme achterstand en er moet simpelweg wat gebeuren, aldus zijn redenering.
‘Geen paniek, we liggen op koers’
Terwijl de twijfel voortduurt, werkt het projectteam Feyenoord City onverstoorbaar door. De belangrijke stappen volgen elkaar in hoog tempo op. Eind vorig jaar heeft de gemeenteraad ingestemd met het bestemmingsplan Feyenoord City. Al heeft onder andere Aat van Herk beroep aangetekend bij de Raad van State.
In april ging Feyenoord (stadion én club) akkoord met het business plan: het is ‘solide’ en ze geloven dat Feyenoord er financieel op vooruit gaat. Op basis van dit besluit buigt de gemeenteraad zich in juni nogmaals over de gemeentelijke investering van 40 miljoen euro in het stadion. Bekeken wordt in hoeverre is voldaan aan de voorwaarden die de gemeente heeft gesteld.
Het financiële brein achter Feyenoord City, voormalig topambtenaar Carl Berg, houdt er in de nadagen van zijn loopbaan vertrouwen in. Zijn boodschap: geen paniek, we liggen op koers. Naast de 40 miljoen van de gemeente investeert het stadion 13 miljoen euro. Ook de steenrijke goededoelenclub De Verre Bergen (van de familie Van der Vorm) steekt 24,5 miljoen euro in het nieuwe stadion. Goldman Sachs heeft de lening van 220 miljoen rond. Van de benodigde 440 miljoen moet nog ruim 50 miljoen worden gevonden, zegt Berg.
De Vrienden aan de Maas (Alexander van der Lely en co) hebben nog 20 miljoen euro van de 40 miljoen te gaan. De verwachting is dat het enthousiasme snel zal toenemen als de bouw eenmaal zeker is. Wie geld inlegt bij de Vrienden van de Maas krijgt naast ‘een stukje zeggenschap’ ook ‘belevingsrechten’, zoals stoeltjes op de mooiste plek en een parkeerplaats direct onder het stadion.
Probleem was er met de cumulatief preferente aandelen (aandelen zonder zeggenschap), die 100 miljoen moesten opleveren. Hier bleek weinig enthousiasme voor in de markt, zegt Berg. De voorwaarden zijn iets aangepast en inmiddels is een ‘Engelse institutionele belegger’ bereid gevonden om voor 70 miljoen euro een belang te nemen. Al is het wel een intentieverklaring. Recent is er een voorstel ontvangen voor de overige 30 miljoen, aldus Berg. De echte klap wordt gegeven bij de financial close, die in eind dit jaar op de agenda staat.
Tijd kost geld
Angst voor Goldman Sachs is volledig ongegrond, zegt Berg. Hij heeft wekelijks overleg met het team in Londen en de VS. ,,Ze zijn transparant en ze hebben ons enorm geholpen. Het zijn geen haaien, maar degelijke bankiers. Een naam als Goldman Sachs geeft andere financiers juist vertrouwen.’’ Goldman Sachs heeft begrip voor het langdurig wikken en wegen van Feyenoord, verzekert Berg. ,,Ze hebben veel ervaring met stadionfinanciering. Ze snappen dat het moeilijk is om afscheid te nemen.’’
Maar tijd kost geld. De eerste lening van 17,5 miljoen – om de ontwikkelkosten te betalen – is al uitgegeven. Het projectteam heeft nog eens 4 miljoen geleend van de ontwikkeltak van Feyenoord City en kan het daarmee uitzingen tot dit najaar. Maar dan is het geld ook écht op. En als het nieuwe stadion onverhoopt niet doorgaat, dan moeten de miljoenen tot op de laatste cent worden terugbetaald zonder dat het iets heeft opgeleverd.
Naast de financiering is de bouwsom een andere keiharde voorwaarde. De stichtingskosten mogen niet meer bedragen dan 444 miljoen euro. De beoogde bouwers BAM en Besix dienen een bouwgarantie af te geven. Dat wil zeggen dat het risico van kostenoverschrijdingen bij de bouwers komt te liggen. Complicerende factor is dat BAM onlangs heeft aangekondigd minder risicovolle projecten te willen gaan doen. Berg verzekert dat dit de bouw van het nieuwe stadion niet in gevaar brengt. ,,BAM en Besix zitten al vanaf april 2019 bij het project. Het is niet zo dat ze even komen kijken. De nieuwe strategie van BAM heeft geen invloed op onze samenwerking.’’
Nu of Nooit
Directeur Koevermans staat voor het grootste besluit dat de club neemt sinds de bouw van de Kuip in 1937. Voor Feyenoord blijft de cruciale vraag: wat levert het voor de club op? Durven we het wel, die monumentale Kuip verlaten? In de huidige businesscase levert een nieuw stadion Feyenoord 25 miljoen euro per jaar op. Koevermans wil dat zelfs nog opkrikken naar 27 miljoen. Maar garanties zijn er niet. De business case gaat ervan uit dat Feyenoord structureel de komende tien jaar in de top drie speelt en zich ieder jaar kwalificeert voor de groepsfase van Europees voetbal. Dat levert 23 thuiswedstrijden op waarbij het stadion (63.000 plekken) tenminste 50.000 bezoekers trekt, aldus het scenario waarvan wordt uitgegaan. Verder zijn de skyboxen uitverkocht, komen er acht evenementen en bezoeken 150.000 mensen het Feyenoord Museum. En Oranje speelt er ook nog eens drie interlands.
Hoe realistisch is dit? Ter herinnering: in de laatste drie jaar werd Feyenoord twee keer derde en één keer vierde, en op dit moment staat de club vijfde. Toch wordt het business plan door financiële adviesbureaus, zoals het gerenommeerde Engelse ISG, als betrouwbaar bestempeld.
Vallen de resultaten en dus de inkomsten tegen, dan ontvangt Feyenoord 17,5 miljoen euro uit het stadion. Dat is ongeveer het maximale wat er met de huidige Kuip is te verdienen. Maar wat nu als het allemaal nóg een tikkeltje slechter uitpakt? Dan komt het worst case scenario, ook wel de Perfect Storm geheten. Geen evenementen, en stuk minder zakelijke toeschouwers en geen interlands. Maar dan nog altijd komen er 42.000 toeschouwers naar het nieuwe stadion. Dat is ongeveer hetzelfde aantal wat de Kuip nu trekt. Terwijl er veel supporters zijn die zich kunnen herinneren dat de club niet altijd zoveel bezoekers trok en Feyenoord zijn thuiswedstrijden speelde in een half lege Kuip.
Het ongeduld groeit
Een topclub hoort ambitieus te zijn. Toch blijft het knagen: die twijfel. Tot hun schrik zien ze in het stadhuis hoe Leefbaar Rotterdam, veruit de grootste partij in de gemeenteraad, zich steeds kritischer begint op te stellen. De nieuwe fractievoorzitter, Robert Simons, kiest duidelijk een andere richting dan Joost Eerdmans, die naar de Tweede Kamer is vertrokken. Leefbaar schaarde zich tot dusver altijd achter Feyenoord City en het nieuwe stadion. Maar nu zit de volkspartij in de oppositie en komen de verkiezingen eraan. Simons tweette onlangs een bericht van een actiegroep tegen Feyenoord City: ‘7 redenen waarom het nieuwe stadion dodelijk is voor Feyenoord’. Alsof de geschiedenis zich herhaalt: acht jaar geleden trok Leefbaar plots zijn steun in voor het nieuwbouwplan van VolkerWessels. Gaat zoiets weer gebeuren?
Bij de gemeente groeit het ongeduld. De enige remedie is vaart maken. Het stadsbestuur verwacht van algemeen directeur Koevermans ‘duidelijk leiderschap’. Het is nu of nooit, zegt een direct betrokkene. ,,Aanhaken of afhaken. Zo simpel is het. Anders zoekt Feyenoord het zelf maar uit.’’
Reacties
Wim van Sluis zegt desgevraagd ‘zich niet te herinneren’ dat hij met het projectteam van Het Nieuwe Stadion (HNS), dat onder leiding stond van VolkerWessels, heeft gesproken over lobbywerkzaamheden. ,,Dat zegt me niets. Als het om een betaalde opdracht zou gaan, dan had ik het zeker geweten.’’ Later zegt hij dat het ‘best zou kunnen’ dat hij contact heeft gehad met mensen uit het projectteam. ,,Ik praat met zoveel mensen. Het zou kunnen dat ik ooit eens benaderd ben door een lobbyist. Maar ik heb nul input uitgeoefend op de Leefbaar-fractie. ‘’
VolkerWessels laat weten in die periode (rond 2013) geen contact te hebben gehad met Wim van Sluis. De voorlichter zegt uit naam te spreken van VolkerWessels, dus niet namens het gehele projectteam HNS.
Voormalig RVC-voorzitter Gerard Hoetmer, die belangrijke documenten ondertekende zonder statutaire bevoegdheid, zegt dat hij ‘altijd naar eer en geweten heeft gehandeld’. ,,Als er een formaliteit over het hoofd is gezien, dan is dat niet bewust gebeurd, maar omdat we met zoveel dingen tegelijk bezig waren.’ Hij wijst erop dat er veel in gang is gezet. ,,Wij hebben als club en stadion stappen willen maken in de ontwikkelingen van Feyenoord City.’’ Als reden voor zijn plotse vertrek houdt Hoetmer het bij zijn eerdere statement, namelijk dat het tijd was voor iemand die ook de afronding van het Feyenoord City-project kan meemaken.
Bron: AD.nl